Przeważają tu faliste powierzchnie wysoczyzn morenowych, a wysokość moren czołowych sięga 164,8 m n.p.m. Różnice wysokości w niektórych miejscach wahają się od 60 do 80 m i sprawiają wrażenie krajobrazu podgórskiego. Ważnym elementem krajobrazu są jeziora, z których najcenniejszymi są jeziora lobeliowe z reliktową roślinnością. Osią Parku jest rzeka Słupia o długości 138,6 km, a jej źródła wybijają z kaszubskich wzniesień w okolicach Sierakowskiej Huty.
Początkowo niepozorny strumyk, przyjmując wody z kolejnych dopływów, szybko zmienia się w okazałą rzekę. W górnym biegu leniwie przepływa przez liczne jeziora, aby zaraz po ich opuszczeniu znacznie przyspieszyć. Bystry prąd rzeki warunkowany dużymi spadkami terenu i kamienie spoczywające na dnie powodują, że na wielu odcinkach przyjmuje charakter rzeki podgórskiej. Płynąc krętą doliną zbiera wody z licznych dopływów wśród których do największych należą: Bytowa, Kamienica, Kwacza i Skotawa.
Rzeka Skotawa, Foto: PK Dolina Słupi
Słupia i jej dolina od dawna były atrakcyjnym miejscem dla rozwoju osadnictwa, o czym świadczą licznie występujące tu ślady pradziejowej bytności człowieka. Każda epoka, wpływy obce, ale i aktywność rodzimej ludności niosły ze sobą ciekawe krajobrazowo i architektonicznie rozwiązania, obecnie uznawane za zabytki kultury, np.: cmentarze, grodziska, kościoły, jak również zespoły dworsko-parkowe i formy przestrzenne wsi. To właśnie dla ochrony walorów przyrodniczych i bogatego dziedzictwa kulturowego, a także w celu zachowania harmonii ich współistnienia w 1981 r. utworzono Park Krajobrazowy ,,Dolina Słupi”.
Charakterystyczną cechą Parku jest lesistość (72% powierzchni zajmują lasy), spośród nich dominują chętnie odwiedzane przez zbieraczy jagód bory czernicowe. Grzybiarzy natomiast przyciągają porastające znaczne powierzchnie Parku kwaśne i żyzne buczyny. Dolinom rzecznym towarzyszą grądy oraz lasy łęgowe. Z siedlisk nieleśnych na szczególną uwagę zasługują torfowiska – zagrożone, często niedostępne mokradła, gdzie warunki do życia znajdują rzadkie i chronione gatunki, np. owadożerne rosiczki i piękne storczyki.
Rzeka Słupia, Foto: PK Dolina Słupi
Ważnym elementem krajobrazu są jeziora o różnej wielkości, kształcie i pochodzeniu, spośród których największą powierzchnię posiadają jeziora Jasień (590 ha) i Głębokie (107 ha). Same koryta rzeczne na wielu swych odcinkach przyjmują charakter cennego siedliska przyrodniczego – rzeki włosienicznikowej z cieszącymi oko pięknie kwitnącymi jaskrami wodnymi.
Wody Słupi słyną z występowania w nich cennych przyrodniczo i gospodarczo łososi atlantyckich i troci wędrownych. To tutaj, 1 stycznia, całe rzesze wędkarzy z różnych zakątków Polski gromadzą się nad brzegami rzeki, aby dołączyć do grona zwycięzców w organizowanych tego dnia zawodach wędkarskich.
Bogactwo rozmaitych siedlisk znajduje odzwierciedlenie w różnorodności występujących gatunków ptaków. W lasach usłyszeć można śpiew piecuszków, rudzików, kosów i innych. W przestworzach szybują ptaki drapieżne wśród których największy to bielik. W sąsiedztwie pól i łąk spotyka się znacznie mniejszą kanię rudą. Z brzegami rzek i strumieni związana jest obecność zimorodków, pliszek górskich, samotników, brodźców piskliwych, brzegówek oraz pluszczy. Gniazda bociana białego są ozdobą przydrożnych słupów i dachów domów. Park jest również ważną ostoją żurawia i miejscem koncentracji oraz zimowania łabędzi niemych i krzykliwych. W starych dziuplastych drzewach gniazdują gągoły i nurogęsi. Cały obszar Parku został uznany za jedną z 154 ostoi ptaków w Polsce, chroniony w ramach sieci Natura 2000.
Rzeka Słupia, Foto: PK Dolina Słupi
Na terenie Parku Krajobrazowego „Dolina Słupi” istnieje 8 ustanowionych rezerwatów przyrody („Gniazda Orła Bielika”, „Gołębia Góra”, „Jezioro Małe i Duże Sitno”, „Grodzisko Borzytuchom”, „Dolina Huczka”, „Mechowiska Czaple”, „Źródliskowe Torfowisko”, „Skotawskie Łąki”), a 5 kolejnych obszarze otuliny („Jeziorka Chośnickie”, „Las nad Jeziorem Mądrzechowskim”, „Jezioro Głęboczko”, „Jezioro Cechyńskie Małe”, „Bukowa Góra nad Pysznem”). Znajduje się tu ponad 70 pomników przyrody oraz 10 użytków ekologicznych i 9 zespołów przyrodniczo – krajobrazowych.
Liczne walory przyrodniczo – krajobrazowe Doliny Słupi stwarzają doskonałe warunki do uprawiania różnych form turystyki. Do uprawiania turystyki pieszej zachęcają 4 szlaki turystyczne PTTK oraz 6 wyznaczonych przez Park ścieżek przyrodniczych, prowadzące przez najciekawsze rejony „Doliny Słupi”. Turyści rowerowi mogą skorzystać z oznakowanego szlaku rowerowego, natomiast na wodniaków czeka szlak kajakowy rzeką Słupią. Duże zainteresowanie wzbudza szlak elektrowni wodnych, będących zabytkami kultury materialnej. Pracujące nieprzerwanie od stu lat elektrownie stanowią przykład unikatowych rozwiązań technicznych i stały się swoistym produktem lokalnym.
Elektrownia wodna Krzynia, Foto: M. Bieliński
