Jeden z najciekawszych szlaków kulturowych na Pomorzu, którego tematem przewodnim jest dziedzictwo Mennonitów, rozproszone po całym obszarze Żuław Wiślanych.

Na trasie od Gdańska do Elbląga ten wspaniały rowerowy szlak łączy atrakcje krajoznawcze związane z historią osadnictwa w delcie Wisły. Trasa ma charakter ponadregionalny, gdyż biegnie przez teren województw Pomorskiego i Warmińsko-Mazurskiego.

Po drodze niemal w każdej wsi natkniemy się na dom podcieniowy, gotycki kościół, drewniane chaty bądź zabytkowe urządzenia hydrotechniczne, a gdzieniegdzie nawet na wiatrak. Tutaj czas zatrzymał się dawno temu. Dodając do tego niezwykły żuławski
krajobraz, przestrzeń aż po horyzont, rzędy wierzb wysadzone wzdłuż licznych kanałów odwadniających, wycieczka Szlakiem Mennonitów okaże się niezapomniana i skłoni do zadumy nad fenomenem Żuław.

Szlak oznakowany jest kolorem czarnym i wiedzie głównie asfaltowymi drogami o niskim natężeniu ruchu oraz na kilku odcinkach drogą wojewódzką i krajową. Płaski teren sprzyja pokonywaniu długich odległości, ale przeciwnikiem na otwartym terenie Żuław może stać się wiatr. Ze względu na długość szlaku, trasę trzeba podzielić na dwa a nawet trzy etapy. Należy jednak wcześniej pomyśleć o noclegach, gdyż na Żuławach wcale nie jest o to łatwo, jedynie w okolicy Mierzei Wiślanej nie powinno być z tym problemów.

Inicjatorem powstania Szlaku Mennonitów był ś.p. Roman Klim, wybitny krajoznawca i propagator dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego Żuław. Trasa prowadzi przez najważniejsze miejscowości, w których znajdują się liczne pamiątki po kulturze mennonickiej oraz kluczowe atrakcje tego obszaru.

Pierwsza część szlaku, od Gdańska do mostu w Kiezmarku prowadzi po terenie Żuław Gdańskich, gdzie dominują raczej zabytki spoza kultury mennonickiej Druga część, czyli blisko stukilometrowy odcinek wiedzie przez Żuławy Wielkie (Malborskie) i jest najbogatszym odcinkiem pod względem obiektów menonickich. . Warto odwiedzić stolicę Żuław – Nowy Dwór Gdański, gdzie w Żuławskim Parku Historycznym zgromadzone zostały liczne pamiątki po dawnych osadnikach Delty Wisły. W okolicach Malborka natrafić można natomiast na liczne cmentarze mennonickie, zaś ostatni etap biegnie przez najmniej znane Żuławy Elbląskie. Jest to jednocześnie obszar występowania największej depresji tych terenów. Dalej wzdłuż Jeziora Druzno, będącego rajem dla ptactwa wodnego i ornitologów, prowadzi do Elbląga, gdzie kończy się wycieczka.

Teren Żuław, przez który prowadzi Szlak Mennonitów jest niemal płaski i pozwala na szybkie pokonywanie sporych odległości. Z uwagi na przeważające na obszarze Pomorza wiatry zachodnie, lepiej pokonywać go w kierunku z Gdańska do Elbląga. Po drodze podróż można przerwać w Tczewie lub Malborku (dobre połączenia kolejowe z Trójmiastem).

Warto wiedzieć:
Mennonityzm, będący odłamem anabaptyzmu powstał ok. pięciu wieków temu, za sprawą Niderlandczyka Menno Simmonsa. Prześladowani we własnej ojczyźnie wyznawcy Mennonityzmu, w połowie XVI w. przybyli do Polski m.in. na teren dzisiejszych Żuław. Wyjątkowo tolerancyjna w tamtym czasie Rzeczpospolita przyjęła nowych osadników, których włączyła w proces zagospodarowania podmokłych, depresyjnych ziem żuławskich. Największe skupisko menonitów znajdowało się na Żuławach Wielkich. Tam właśnie osiedlali się i pracowali nad zabezpieczeniem ziem przed kolejnymi powodziami. Mennonici stworzyli kulturę o niezwykle surowych obyczajach i zasadach, których główną „religią” była praca.

Domy podcieniowe – Jedną z charakterystycznych cech architektury Żuław są tak zwane domy podcieniowe. Są to budynki o konstrukcji szkieletowej wypełnionej cegłą, podcień tworzy wysunięte piętro od strony drogi oparte na drewnianych filarach. Ilość filarów zależała od zamożności gospodarza. Początkowo w podcieniu jak i na całym poddaszu znajdowały się magazyny, z czasem jego rola zaczęła przekształcać się w część mieszkalną. Chociaż podcień stosowano w domach żuławskich już prawdopodobnie w średniowieczu, najstarszy zachowany budynek pochodzi z pocz. XVII w. Ponieważ były one znane już w wiekach średnich błędem jest zakładanie, że zostały wymyślone przez osadników holenderskich – mennonitów. Wzrost zamożności chłopów żuławskich widać także w architekturze domów podcieniowych. Początkowo dom posiadał podcień szczytowy zwrócony do drogi, kolejnym etapem było dobudowanie z jednej strony skrzydła, w końcu budynek miał centralnie położony podcień, a po obu jego stronach znajdowały się symetryczne położone części domu. Na terenach żuławskich istniały także budynki nieposiadające podcienia oraz tak zwane zagrody holenderskie czyli domy, w których część mieszkalna była połączona z zabudowaniami gospodarczymi. Jednak to właśnie domy z podcieniami są charakterystyczną cechą zabudowy wsi żuławskich i tworzą niespotykany nigdzie indziej klimat tego regionu.
Szlak Mennonitów to piękny ślad dziedzictwa kulturowego na Żuławach.

• Długość trasy: 172 km
• Trudność trasy: łatwa
• Dominująca nawierzchnia: drogi asfaltowe
• Czas potrzebny na pokonanie trasy: 2-3 dni
• Rekomendowany rodzaj roweru: rower trekkingowy
• Trasa: Gdańsk – Elbląg

0 km – Gdańsk, ul. Okopowa. Początek szlaku przy budynku Urzędu Wojewódzkiego (do dworca PKP ok. 1 km/ SKM Śródmieście 200m). Uwaga! Wyjazd z Gdańska aż do Wróblewa szlakiem czerwonym „Motławskim” (opis str. 22-23).

14,0 km – Wróblewo. Kościółek ryglowy z XVII-XVIII w. położony tuż nad Motławą. W 1591 r. gdańska patrycjuszka Urszula Scheweke podarowała wróblewskiej kaplicy 4 skrzydła ołtarzowe wykonane ok. 1500 r. W 1945 r 3 z nich zostały ukryte przez mieszkańca wsi Richarda Nicla, zaś jedno zostało zniszczone przez Rosjan. Oryginalne skrzydła można podziwiać w Muzeum Narodowym w Gdańsku. Ciekawostką obiektu jest 5 różnej wielkości okien od strony płd. oraz 3 od strony płn. Przejeżdżamy przez nową kładkę nad Motławą i jedziemy drogą z płyt betonowych na wschód

19,0 km – Miłocin. Pięknie odremontowany dom podcieniowy z 1731 r. Imponującej wielkości obiekt z podcieniem wspartym na 8 słupach i bogato zdobionym szczytem o konstrukcji szkieletowej. W sieni drewniana galeria z ozdobną balustradą

21,5 km – Trutnowy. Dom podcieniowy z 1720 r. o oryginalnej konstrukcji szkieletowej z ozdobnym układem belek, podcieniem wspartym na 8 słupach udekorowanych mieczami oraz pierwotnym układem pomieszczeń we wnętrzu. ( możliwe zwiedzanie po wcześniejszym uzgodnieniu z właścicielem), kościół gotycki z wystrojem z XVII-XVIII w.

23,8 km – Cedry Wielkie. Wieś gminna. Potężny kościół gotycki. Wystawa historyczna w Żuławskim Domu Kultury obok OSP

28,0 km – Leszkowy. Kościół gotycki

32,0 km – Kiezmark. Piękny kościół ryglowy z XVIII w., w którego wnętrzu warto zwrócić uwagę na kamienne herby Gdańska z XVI w. oraz barokowe wyposażenie i nagrobne płyty w posadzce, stary cmentarz, punkt widokowy na dolinę Wisły. Należy przejechać przez most na drugą stronę rzeki i zjechać następnie w dość niestety wąską i ruchliwą drogę w kierunku Mikoszewa

37,5 km – Żuławki/Drewnica. Żywy skansen budownictwa żuławskiego, kilkanaście domów drewnianych i podcieniowych z XVIII-XIX w., oraz jedyny na Żuławach wiatrak przemiałowy typu koźlak z 1718 r. Niezwykły zabytek hydrotechniki – śluza „Gdańska Głowa” na rozwidleniu Szkarpawy i Wisły

42,8 km – Broniewo

50,4 km – Nowotna

52,2 km – Tujsk. Wieś na obszarze Żuław Wiślanych, która znajduje się na trasie Żuławskiej Kolei Dojazdowej (Nowy Dwór Gdański – Stegna). W niedalekiej odległości od wsi znajduje się Rybina z zespołem mostów na Szkarpawie (dwa mosty zwodzone i jeden obrotowy) oraz stacją pomp w Chłodniewie

57,1 km – Cyganek/Żelichowo. Gotycki kościół grekokatolicki, lapidarium, dom podcieniowy. Przejeżdżamy przez Tugę i jedziemy na południe wzdłuż rzeki

61,5 km – Nowy Dwór Gdański – ul. Bałtycka. Miasto powiatowe nad rzeką Tugą, nieoficjalna stolica Żuław. Żuławski Park Historyczny (koniecznie należy odwiedzić!), zachowana stara zabudowa drewniana, kościół neogotycki, żelbetowa wieża ciśnień z 1909 roku – jedna z najstarszych tego typu budowli w Polsce

66,0 km – Orłowo. Domy podcieniowe, kościół gotycki z drewnianą dzwonnicą

71,3 km – Lubiszynek

73,4 km – Ostaszewo. Wieś gminna, domy drewniane

79,3 km – Gniazdowo.Dom podcieniowy

81,6 km – Nowa Cerkiew. Domy podcieniowe z XIX w., kościół neogotycki

86,2 km – Palczewo. Wiatrak holender, kościółek drewniany z 1712 r., domy drewniane

89,5 km – Boręty. Ruina kościoła gotyckiego, kościół szachulcowy z 1842 r.

95,4 km – Lichnowy. Ładny kościół gotycki, szlak biegnie częściowo drogą rowerową na dawnej trasie kolei wąskotorowej

103,4 km – Nowy Staw. Miasteczko w sercu Żuław, nad rzeką Świętą (kemping, przystań kajakowa). Warto zobaczyć rynek, potężny gotycki kościół św. Mateusza i poewangelicki kościół ze strzelista wieżą zwany „ołówkiem”

113,6 km – Stogi Malborskie. Największy w Polsce cmentarz menonitów gdzie na pow. 2,6 ha zachowało się 260 obramowań grobów, 90 nagrobków, a wśród nich 78 stel charakterystycznych dla kultury mennonickiej oraz innych w formie krzyży, tablic i tumb

122,0 km – Malbork. Pokonujemy Nogat od strony Kałdowa kładką u podnóża majestatycznego zamku krzyżackiego, na którego zwiedzenie niezbędne jest kilka godzin. W mieście sporo hoteli, jest też tańsza baza i kemping. Spod zamku jedziemy ulicą Starościńską, następnie zrewitalizowanym deptakiem (ul. Kościuszki), koło wyremontowanego pięknie dworca kolejowego wyjeżdżamy z miasta na wschód

130,5 km – Królewo. Kościół neogotycki z 1820-21 r.z charakterystyczną krzywą wieżą dobudowaną do świątyni w 1844 r. Wewnątrz warto zwrócić uwagę na ołtarz główny z późnobarokowym obrazem Matki Bożej Różańcowej. Obok duże lotnisko wojskowe

133,6 km – Stare Pole. Wieś gminna, skansen pszczelarski, kościół neogotycki, nietypowy pomnik krowy. Rozpoczynają się Żuławy Elbląskie

138,8 km – Szaleniec. Cmentarz mennonicki założony pod koniec XVIII w. i funkcjonował do 1945 r. Zachowało się kilkanaście okazałych steli z piaskowca z widocznymi inskrypcjami, najstarsza stela pochodzi z 1806 r. z grobu Hermanna Pennera.

142,0 km – Rozgart. Dom podcieniowy, kościół pomennonicki z końca XIX w.

149,3 km – Kępniewo. Dom podcieniowy, cmentarz mennonicki

156,1 km – Markusy. Cmentarz mennonicki

158,2 km – Jezioro. Kościół mennonicki z 1865 r. W pobliżu zarastające i trudno dostępne Jezioro Druzno na szlaku Kanału Elbląskiego

164,0 km – Tropy Elbląskie. Dom podcieniowy, cmentarz mennonitów

167,5 km – Raczki Elbląskie. Jeden z najniżej położonych punktów w Polsce 1,8 m p.p.m.

172,0 km Elbląg(PKP). Kończymy trasę na dworcu PKP. Warto zwiedzić odbudowane, położone nad rzeką Elbląg Stare Miasto